Gazdinska jedinica „Mali Jastrebac“ je u sastavu Jugoistočne šumske oblasti Topličkog šumskog područja. Naziv gazdinske jedinice je prema nazivu planine na kojoj se nalazi ova gazdinska jedinica. Ovom gazdinskom jedinicom gazduje Šumska uprava Prokuplje, koja je sastavni deo Šumskog gazdinstva „Toplica“-Kuršumlija, a koje je u sastavu JP „Srbijašume“ . Gazdinska jedinica „Mali Jastrebac“ nalazi se u južnom delu Republike Srbije, na obroncima Jastrepca, obuhvaćena je teritorijom opštine Prokuplje i Merošina. Ovu gazdinsku jedinicu čini kompleks bivših državnih šuma kao i bivše komunalne šume. Na području ove gazdinske jedinice izdvojen je Predeo izuzetnih odlika „Tatkova zemunica“. Predeo izuzetnih odlika „Tatkova zemunica“ nalazi se u centralnoj Srbiji, na teritoriji opštine Merošina. Zaštićeno područje je smešteno između korita Krajkovačke reke i Jašičkog potoka sa istočne strane i grebenskog dela Malog Jastrepca sa zapadne strane sa vrhovima Ljutički krst (904 m), Crveni breg (881 m) i Golemi laz (770 m).
U našoj zemlji postoji 21 predeo izuzetnih lepota, a među njima se ubraja i naša “Tatkova zemunica na Malom Jastrepcu”. Zaštita se proglašava radi očuvanja njegovih biološko-ekoloških, estetskih i kulturno-istorijskih vrednosti. Predmetni prostor je sastavni deo šireg okruženja bukovo-hrastovih šuma južnog dela planine Mali Jastrebac. Unutar šumskog kompleksa nalazi se zemunica, u kojoj je 13. avgusta 1942. godine poginuo Nikodije Stojanović Tatko, borac Topličko – partizanskog odreda i istaknuti borac Malojastrebačke čete, sa svojih još četvoro saboraca i otuda naziv „Tatkova zemunica“. Zemunica pruža mogućnost posetiocima da se vrate u prošlost, tragovima naših predaka.
Mali Jastrebac predstavlja deo planine Jastrebac i severnu granicu Dobriča, pored dela Velikog Jastrepca. Istovremeno, na njemu se nalaze određeni tragovi života iz različitih perioda kao što su: Planinarski dom, Kuća za odmor KPZ iz Niša, Kuća prvoboraca Kirila Mihajlovskog Grujice, Crkva Sveti Vrači, ostaci farme za krupnu stoku koja je funkcionisala u drugoj polovini 20. veka, kao i ostaci domaćinstva vlasnice planine početkom 20. veka – Sofije, Gospe, kako su je svi zvali.
Ova planina je bila privatna svojina posle oslobođenja od Turaka, od 1886. godine. Sticajem okolnosti, kupci su bili advokati iz Beograda, a poslednji i najduži vlasnici su bili Arkadije i njegov sin Slavko Marković iz Prokuplja, odnosno njegova majka Sofija – Gospa, koja je blizu današnjeg Planinarskog doma imala kuću i sve potrebne pomoćne ekonomske zgrade. Gospa Marković je podigla crkvu Sveti Vrači na Malom Jastrepcu, u čast svog supruga Arkadija Markovića i svoje porodice, koja i dan-danas postoji.
Ostali vlasnici Malog Jastrepca bili su Vučko Grujić iz Beograda, do 1906. godine, kad je na licitaciji prodata Jovanu Dodi, takođe advokat iz Beograda, a odmah 1907. godine vlasnik je postao Arkadije Marković, bankarski činovnik iz Beograda, koji je tada postao vlasnik oko 60 km2 ove planine. Arkadije Marković i njegova porodica su bili najbogatiji i gospodarili su celokupnom teritorijom planine Mali Jastrebac. Bugari su zverski ubili Arkadija Markovića u bilješkoj šumi iznad Biljega 1918. godine prilikom povlačenja iz ovih krajeva. Sahranjen je na Bilješkom groblju, gde i danas postoji njegov grob. Nakon Arkadijeve smrti, imanje je održavala njegova žena Sofija Marković. Ona je na samoj planini podigla nekoliko prostorija za stanovanje i nekoliko zgrada za čuvanje stoke. Taj zaselak dobija 1927. godine naziv Novo Selo. Podignuto je nekoliko šljivara, vinograd, oko 70 hektara obradive zemlje je zasejano. Uređeni su i vrtovi sa stazama i klupama. Imanje je bilo veoma dobro obrađivano. Korišćene su savremene metode u poljoprivrednoj proizvodnji, gajena je krupna i rasna stoka. Vlasnica je podigla i česmu sa dva čepa, česma i danas postoji i ako se pažljivo zagleda može se pročitati natpis: „Ovu česmu podigla je Sofija Marković“ . Imanje su čuvali veliki psi o kojima je vođena posebna briga. Šumu su čuvali plaćeni čuvari, vodili računa o čuvanju kao i eksploataciji ovih ogromnih šumskih kompleksa. Na izlazu iz šume, na Crnom vrhu, u Krajkovačkoj reci, na Kamenitoj čuki i na Ljutičkom krstu postojale su šumske kućice ili „Karaule“ kako su ih ovde nazivali. Tu su stanovali čuvari šuma koji su vršili pregled svih kola sa drvima i naplatu. Dnevni pazar svakodnevno su predavali vlasnici imanja. Markovići su bili vlasnici do 1936. godine, kada im je odlukom suda oduzeto vlasništvo i planina postaje državna svojina. Nakon prelaska Malog Jastrepca u državno vlasništvo, seljaci iz ovih sela počeli su sa masovnom, bespravnom i neorganizovanom sečom šuma. Najviše su posečena hrastova i bukova, ali sečena i kruškova i borova stabla.
Mali Jastrebac kao jedina planina u ovom delu Dobriča, oduvek je bila žarište i poprište bitnih istorijskih događaja. Ovde su se skrivali partizani i četnici i vodile ljute borbe protiv svih okupatora koji su želeli ovo plodno parče zemlje za sebe. U Drugom svetskom ratu, planina Mali Jastrebac je bila značajna partizanska „baza“, gde su vojevali ustanici protiv okupatora, izvodile borbene akcije Malojastrebačke čete Topličkog NOP odreda i novoformiranog Jastrebačko-partizanskog odreda.
Mali Jastrebac je planina ne velikih visova od kojih ni jedan ne prelazi 1000 m nadmorske visine i predstavlja prirodni produžetak Velikog Jastrepca, od koga je odvojen prevojem Grebac. Planina se na istoku spušta obroncima sve do Južne Morave, sa severa je ograničena Južnom Moravom i Smrdan potokom i mnogim drugim bezimenim potocima. Od Velikog Jastrepca geografski i topografski je odvojen drumom koji vodi od Jugbogdanovca preko Dešilova i Klisurice ka Porodinu i Ljuptenu i Petrovačkom rekom. Na jugu se brežuljcima spušta skoro do druma Niš – Prokuplje završavajući se Debelim Brdom . Pravac pružanja planine je izrazito zapad-istok. Planina je veoma šumovita, pokrivena je gustom i visokom šumom po ivici grebena i na obodima, dok je, idući ka jugu, severu i istoku šuma pretežno niskog rastinja koje prelazi u veoma gusto i skoro neprohodno žbunje.
Mali Jastrebac je ispresecan potocima koji leti često presuše. Oni se tekući po dobričkim poljem, ulivaju u Južnu Moravu (Lepajska, Krajkovačka, Azbresnička i Dudulajska), sem Jugbogdanovačke reke, koja se kod Orljana uliva u Toplicu. Jugbogdanovačku reku u gornjem toku zovu Devčanska reka, koja nastaje od Goleme i Male reke. Naročito je Golema reka bujična i plavna, korito joj je na pojedinim mestima od Devče ka Jastrepcu potpuno vertikalnih obala, usko i duboko, što značajno govori o snazi ovog toka u vreme velikih padavina ili topljenja snega.
Prostor zaštićenog prirodnog dobra se nalazi na teritoriji opštine Merošina i zahvata površinu od 361,86 hekatara. SO Merošina je na sednici 1971. godine donela Rešenje o stavljanju pod zaštitu države područje planine Mali Jastrebac, a 2010. godine Zavod za zaštitu prirode proglasio za Predeo izuzetnih odlika. Zemunice kao osnovni delovi spomen kompleksa locirane su na dolinskoj strani Jasičkog potoka i drugog bezimenog potoka koji predstavljaju pritoke Krajkovačke reke. Šume su nekada zauzimale znatno veće površine na ovim prostorima ali su nakon Drugog svetskog rata izvršene seče na velikim površinama usled čega su se javili erozivni procesi. Bukva je najzastuljenija i zauzima čak 63% obrasle površine, dok mešovitih sastojina bukve i hrasta kitnjaka ima na 21% površine. Vremenom su zasađene i druge vrste poput smrče, bagrema, topole, duglazije, crnog i belog bora.
G.J.“Mali Jastrebac“ ulazi u sastav lovišta „Mali Jastrebac“ kojim gazduje J.P.“Srbijašume“. Lovište „Mali Jastrebac“ je ustanovljeno na ukupnoj površini od 8.747 hektara.Lovište „Mali Jastrebac” dodeljeno je na gazdovanje Javnom preduzeću za gazdovanje šumama „Srbijašume“ iz Beograda. Od ukupne površine lovišta, lovnu površinu čini 8.633 ha, a nelovnu 114 ha.
Mali Jastrebac ima potencijala i za razvoj lovnog turizma jer je ovo zaštićeno područje interesantno ljubiteljima lova, a i sam prostor je pun divljačima koje privlače lovce što iz ovih krajeva, isto tako i strancima. Lepote Malog Jastrepca čine upravo biljni i životinjski svet. Ova najšumovitija planina u Srbiji jedno je od najpoznatijih domaćih lovišta. Najviše se ovde lovi divlja svinja, zec, srndać, lisica, vuk i šakal.. Može se naći samoniklo voće, poput divljih jabuka, krušaka, divljih jagoda, a naročito različite vrste pečuraka, od kojih su najzastupljenije jestive vrste: vrganj, lisičara, jajčara, bukovača, crna truba, mlečnica, sunčanica, a od nejestivih: ludara, muhara, zelena pupavka, zavodnica. Osim posete „Tatkovoj zemunici“, turisti će imati priliku da borave na svežem vazduhu i uživaju u blagodetima ove planine, sakupljajući raznovrsne šumske bobice i pečurke.
Ovde se nekada nalazilo izletište na najlepšem šumovitom predelu Malog Jastrepca, na nadmorskoj visini od 720 m, koje je od Niša bilo udaljeno oko 30 km. Izletnici su ga posećivali tokom cele godine. Prijatan boravak i odmor obezbeđivalo je odmaralište „Mali Jastrebac“, koje je u svom sastavu imalo ukupno 90 kreveta. Danas je prepoznat potencijal ove planina i radi se na njenom ponovnom oporavku i vraćanju nekadašnjeg sjaja. U toku je sanacija, adaptacija i uređivanje čuvenog hotela „Mali Jastrebac“ na Malom Jastrepcu i nadamo se njegovom skorašnjem uređenju i početku rada. U živopisnom šumovitom predelu na 6 km od odmarališta nalaze se Jasenove vode, gde su se za goste odnmarališta i izletnike organizovali piknici. Ispod odmarališta na udaljenosti od 1 km izgrađeno je akumulaciono jezero, Krajkovačko jezero, pogodno za ribolov i rekreaciju.
Etno turizam velika šansa
Sela na Malom Jastrepcu imaju šansu da razviju etno turizam, okruženi su prirodnim lepotama i Niš je na samo 25 kilometara udaljenosti. Ovaj kraj čuva bogatu istoriju, a domaćini su vični u spremanju divnih domaćih jela i specijaliteta, tako da je sve ovo dovoljno je za početak dobre turističke ponude. Voćarstvo, pčelarstvo i stočarstvo su bile osnovne grane kojima su meštani ovih sela nekada bavili i prehranjivali svoje porodice. Sve ono što je bio dominantan izvor prihoda nekada, danas može da bude i dodatni biznis. Domaćinstva u selima podno Malog Jastrepca masovno renoviraju svoje stare kuće i spremaju smeštaj za domaće goste kojih je svake godine sve više, a sve to uz pomoć države i lokalne samouprave kroz različite oblike subvencija svima onima koji žele time da se bave. Država je prepoznala značaj ruralnog turizma i etno turizam uzima maha u ovom delu Srbije zahvaljujući i mnogim niškim privrednicima koji daju svoj doprinos, a sa druge strane meštani ovih sela raspoloženi su da uđu u trku i privole turiste da dođu i odmor provedu baš kod njih.
